Kunst is bij uitstek het middel om mentale gezondheid bespreekbaar te maken; aandachtig naar kunst kijken versterkt bijvoorbeeld je inlevingsvermogen en compassie voor jezelf en voor anderen. In de pilot GeneesKunst besteedt Museum van de Geest en Jolien Posthumus samen met Barbara Doeleman (directeur BFC Compassionate Care & Mindful Medicine) aandacht aan mensen die op dagelijkse basis vooral zorgen voor anderen: artsen.
Artsen en verpleegkundigen van het Spaarne Gasthuis ervaarden een museumbeleving met ruimte voor reflectie en zelfzorg. En wel door middel van kunst. Jolien: “We willen met dit programma gericht op artsen bijdragen aan hun veerkracht ten aanzien van stress. En we willen hun beroepsoverstijgende competenties, zoals creatieve, probleemoplossende vaardigheden en open van geest aanwezig zijn, versterken. Ook willen we bijdragen aan een meer holistische blik door het kijken naar kunst. Een kunstwerk bestaat uit verschillende materialen en technieken die samen een geheel vormen. Maar ook de wijze waarop het kunstwerk is omlijst, aan de wand hangt of op de sokkel is neergezet, is onderdeel van het kunstwerk. De ruimte waarin het kunstwerk staat of hangt, de omringende kunstwerken en de museumomgeving waarin we naar het kunstwerk kijken, zijn onderdeel van hoe wij het kunstwerk zien. Dat geldt ook voor de patiënten en cliënten die we ontmoeten.”
Marie-José van Schie, coördinator voor de artsen in opleiding tot specialist bij het Spaarne Gasthuis, deed mee aan de pilot. Naar kunst kijken, zag ze, bood de deelnemende artsen en verpleegkundigen belangrijke inzichten. “Mijn ervaring is dat als je langer kijkt, je meer ziet. En je merkt hoe snel je oordeelt en iemand in hokjes plaatst. Als arts heb je al gauw een oordeel of idee over een situatie. Door deze sessie werd ik me hiervan bewust en dat zag ik ook bij de andere deelnemers.”
Tijdens de sessie kregen de deelnemers handvaten mee van mindfulness expert Barbara Doeleman om minder bevooroordeeld te leren kijken naar patiënten. Ook Linda Witte, onderwijscoördinator van de masterfase Geneeskunde bij het Spaarne Gasthuis, zag dat inzicht indalen bij deelnemende (jonge) artsen. “Als dokter word je getraind in je eerste klinische blik. Hoe kijkt iemand uit zijn ogen, ziet diegene witjes? Tijdens GeneesKunst leren we stil staan, de tijd te nemen om goed te kijken. Het is belangrijk om te investeren in patiënten, je wordt een betere dokter als je holistischer kijkt.”
De arts van nu
De tijd nemen voor patiënten en aanwezig blijven in het moment, zijn bovenal ook belangrijk voor de artsen zelf, zegt Linda. “We zijn als ziekenhuis veel bezig met de behoeftes van de nieuwe generatie artsen. Hoe blijven ze hun werk leuk vinden, goed in hun vel zitten? Dat is ook waarom GeneesKunst ons aansprak. Wij deden mee aan de pilot, om eens te kijken wat mindfulness artsen kan brengen op dit vlak. Marie-José is daarnaast al langere tijd bezig met burn-out preventie onder jonge artsen, dat hangt hier mee samen. De opleiding is zo volgestouwd met medische kennis, dat aandacht voor jezelf nemen en rust inbouwen vaak wordt vergeten. Dit project biedt daar ruimte voor.”
Marie-José: “Door te kijken naar kunst en daar goede vragen bij te krijgen, leer je hoe snel je situaties invult en oordeelt. Het mindfulness aspect in GeneesKunst leerde de artsen ook om in het hier en nu te blijven, te reflecteren op afleidingen en prikkels die tijdens een gesprek kunnen optreden. Ben ik écht aandachtig aanwezig, of ben ik in mijn hoofd toch met mijn to-do lijst bezig? Die vraag hielp de artsen te reflecteren, zodat ze actief hun werk kunnen blijven doen.”
Compassie bewaren
Het ontwikkelen van vaardigheden in mindfulness, zoals aandachtig aanwezig zijn, maakt je veerkrachtiger ten aanzien van stress, ziet Barbara. “Mensen die in de zorg werken kunnen hun gevoel van compassie verliezen. Dit komt door stress, drukte, veel overuren. Bepaalde onderdelen in de hersenen komen in overlevingsstand te staan wanneer dit gebeurt. Als artsen hun compassie verliezen, verliezen ze ook het plezier in hun werk. Dat is zonde, omdat ze juist door die compassie in de zorg zijn gaan werken.”
Het is nog niet algemeen bekend, maar ook hierin kan kunstbeleving van grote waarde zijn, vertelt Jolien. “Dokters die regelmatig museums bezoeken, worden als vaardiger en meer empathisch ervaren. Tegelijkertijd is GeneesKunst een ontspannend cadeau voor het eigen (mentale) welzijn van artsen. Met dit aanbod worden ze uitgedaagd en geïnspireerd om anders te kijken, hun eigen reacties te observeren en nieuwsgierigheid wakker te maken. Zo willen we meer bewustwording creëren van de eigen reactiviteit, zelf-stigmatisering en de oordelen en aannames die we allen hebben. We willen het vermogen om ons oordeel uit te kunnen stellen, vergroten.”
Niet meteen oordelen was misschien wel de grootste les van GeneesKunst, beamen zowel Marie-José als Linda. Door goed te kijken, luisteren en vragen zie je meer dan met een eerste klinische blik. “Alles staat of valt met nieuwsgierigheid,” concludeert Barbara. “Kunst en zorg liggen dicht bij elkaar, in de zorg word je ook uitgedaagd nieuwsgierig te zijn naar de ander. De beste dokters zijn dan ook de dokters die nieuwsgierig blijven. Het museum is bij uitstek een plek waar die nieuwsgierigheid naar andere manieren van observeren en denken gewekt wordt.”
